Zmiany klimatyczne a zasoby wody – jak susze i zanieczyszczenia wpływają na jej dostępność i jakość?

W Polsce coraz częściej pojawiają się susze i problemy z jakością wody. Rzeki płyną wolniej, rolnicy tracą plony, a z kranów płynie twarda woda z osadem. Wyjaśniamy, skąd biorą się te zjawiska i co można zrobić, aby zapewnić sobie stały dostęp do dobrej wody na co dzień.

Czego dowiesz się z artykułu:

• Dlaczego ilość wody pitnej w Polsce od lat pozostaje ograniczona?
• Jak wyższe temperatury i nieregularne opady zmieniają obieg wody w środowisku?
• W jaki sposób nawozy, ścieki i nanoplastik obniżają jakość wody powierzchniowej i kranowej?
• Jakie działania pomagają zatrzymać wodę w glebie, miastach i gospodarstwach?
• Jak wybierać praktyczne systemy uzdatniania wody do domu lub biura i kiedy filtr ma realny sens?

Polska należy do krajów o niskich zasobach wody słodkiej w przeliczeniu na mieszkańca. To około 1600 m³ wody słodkiej na mieszkańca rocznie, podczas gdy średnia europejska przekracza 4500 m³. Mimo że klimat mamy chłodniejszy, jej średnia ilość porównywalna jest z Hiszpanią. Wynika to z budowy geograficznej kraju: rzeki płyną krótko i szybko trafiają do Bałtyku, a teren jest w większości płaski, więc nie magazynuje dużych ilości wody. Zimy są coraz cieplejsze, śnieg topnieje szybko i odpływa, zanim gleba zdąży się nim nasycić.

Rzeki i jeziora reagują na brak opadów dosyć szybko — kilka tygodni suchej pogody wystarczy, żeby poziom wody wyraźnie spadł. Wody podziemne zmieniają się zdecydowanie wolniej, ale to one odpowiadają za ujęcia miejskie i studnie, z których korzysta większość gospodarstw domowych. Jeśli poziom wód podziemnych obniża się przez kolejne sezony, nie da się tego odwrócić jednym deszczowym tygodniem. Potrzeba miesięcy spokojnych opadów, które wsiąkną w glebę i dotrą do głębszych warstw.

Wielkopolska i Kujawy to regiony, gdzie skutki takiego procesu widać najbardziej. Ziemia wysycha tam już na początku maja, a lokalne władze wprowadzają ograniczenia w podlewaniu ogrodów. W części gmin na Mazowszu i Pomorzu pogłębiono studnie, bo lustro wody opadło o kilka metrów względem lat 90. To zjawisko powtarza się regularnie — nie jest jednoroczną anomalią.

Sucha gleba oznacza słabszy wzrost roślin i mniejsze plony, co odbija się na cenach żywności. Niski poziom rzek utrudnia chłodzenie instalacji przemysłowych i elektrowni. W domach częściej pojawia się twarda woda z osadem, bo ujęcia wykorzystują źródła o zmiennych parametrach. Po intensywnych burzach zdarzają się zmętnienia w sieci wodociągowej — woda trafia do rur szybciej, niż istnieje możliwość jej pełnego uzdatnienia.

Kiedyś wiosna oznaczała powolne topnienie śniegu i stopniowe nawilżanie gleby. Dziś zimy są krótsze, śnieg pojawia się rzadziej, a jego roztopy trwają kilka dni zamiast kilku tygodni. Woda spływa wtedy szybko do rzek, zamiast wsiąkać w ziemię. Kiedy przychodzą pierwsze cieplejsze tygodnie, słońce i wiatr wysuszają powierzchnię gleby szybciej, niż pojawia się nowa wilgoć. W efekcie pola w maju potrafią być suche mimo tego, że zima wydawała się wilgotna.

Kolejna zmiana dotyczy charakteru opadów. Coraz częściej zamiast długiego, spokojnego deszczu pojawiają się krótkie, intensywne ulewy. Woda nie ma czasu wniknąć głębiej w glebę, tylko spływa po powierzchni ziemi, trafia do rowów, rzek i dalej do Bałtyku. To szczególnie widoczne w miastach, gdzie asfalt i kostka działają jak rynny. W ciągu jednego dnia ulice mogą być podtopione, a dwa dni później miejskie trawniki znowu są suche.

Woda nagrzewa się szybciej niż kiedyś zarówno w rzekach, jak i jeziorach. Płytsze rzeki płyną wolniej i mają mniejszą zdolność samooczyszczania. W jeziorach ciepłe warstwy wody oddzielają się od chłodniejszych, co ogranicza mieszanie się tlenu. To sprzyja zakwitom sinic i glonów latem. W niektórych jeziorach pojawiają się nawet martwe strefy — fragmenty, w których brakuje tlenu do życia organizmów wodnych.

Wszystkie te procesy łączą się w jeden łańcuch: mniej infiltracji → mniej wód podziemnych → słabsze ujęcia → większy pobór z rzek → jeszcze niższy poziom rzek. Dlatego pojedyncza ulewa albo chłodniejszy tydzień nie zmieniają sytuacji. Obieg wody to system, który reaguje w skali miesięcy i lat, a nie dni.

Woda w rzekach i jeziorach zmienia się wtedy, gdy trafia do niej więcej składników, niż środowisko jest w stanie przyjąć. Nie chodzi o brud w sensie dosłownym, tylko o nadwyżki substancji, które normalnie powinny pozostać w glebie lub zostać zneutralizowane w obiegu.

W rolnictwie źródłem takiej nadwyżki są nawozy azotowe i fosforowe. Roślina zużywa tyle, ile potrzebuje. Reszta, jeśli nie ma czasu zostać związana w glebie, spływa z deszczem do rowów i dalej do rzek. Latem, przy niskim poziomie wody, te związki zachowują się jak pożywka dla glonów i sinic. Stąd zakwity i zamknięte kąpieliska. Nie dlatego, że „ktoś zanieczyścił”, tylko dlatego, że system odprowadza wodę zbyt szybko, zamiast ją zatrzymać.

W przemyśle mówimy o zasoleniu i wodach technologicznych. To nie jest trucizna, tylko parametr wody, który zmienia się wraz z ilością soli. Gdy rzeka ma niski poziom, nawet niewielki zrzut ma większy wpływ, bo wody jest mniej. Wtedy zmiany w składzie są ostrzejsze dla życia w rzece. To widać szczególnie na Śląsku i w dorzeczu Odry.

Metale ciężkie w wodzie – realne zagrożenie czy mit?

Mamy jeszcze nanoplastik, który powstaje podczas codziennego używania tworzyw sztucznych: prania ubrań z włókien syntetycznych, ścierania opon na asfalcie, otwierania i zgniatania opakowań. Rozpada się na bardzo drobne cząstki, często niewidoczne gołym okiem. Standardowe oczyszczalnie ścieków nie wychwytują ich, ponieważ instalacje są często zaprojektowane do zatrzymywania zanieczyszczeń o większych rozmiarach. Nanoplastik przechodzi więc dalej — najpierw do rzek i jezior, a później do sieci wodociągowych.

Nanoplastik w wodzie – źródła, zagrożenia i skutki

Z kolei pozostałości leków to skutek tego, że oczyszczalnie zaprojektowano w czasach, kiedy takich substancji nie brano pod uwagę. Leki przechodzą przez organizm, trafiają do kanalizacji, a dalej do rzek. Żeby je zatrzymać, trzeba używać filtrów membranowych lub węgla aktywnego — i tu dopiero zaczyna się rozmowa o filtrach i dystrybutorach w domach.

Farmaceutyki w wodzie – ukryte zagrożenie dla zdrowia?

Zmiany w obiegu wody oznaczają, że parametry kranówki mogą być mniej stabilne niż kiedyś. W jednym sezonie jest bardziej twarda, w innym szybciej pojawia się osad, a po okresach intensywnych opadów zdarzają się krótkotrwałe zmętnienia. To nie znaczy, że woda jest „zła”. Oznacza tylko, że pochodzi z ujęć, które reagują na pogodę i poziom wód podziemnych. Dlatego coraz częściej w domach i biurach stosuje się lokalne uzdatnianie, które stabilizuje jakość wody już w miejscu użytkowania.

Najprostsze rozwiązania to filtry kuchenne z węglem aktywnym. Węgiel wiąże związki organiczne i chlor, dzięki czemu woda ma neutralny smak. To opcja dla mieszkań i domów, w których woda jest ogólnie poprawna, ale czasem „czuć instalację” albo pojawia się posmak po dłuższej przerwie w poborze. Wymiana wkładu co kilka miesięcy wystarcza, by utrzymać stabilną jakość.

Postaw na zaawansowane filtry do wody pitnej

Tam, gdzie problemem jest twardość i kamień na bateriach, stosuje się zmiękczacze montowane na wejściu do instalacji. Urządzenie przepuszcza wodę przez złoże jonowymienne, które zatrzymuje wapń i magnez. Dzięki temu czajnik nie zbiera osadu, pralka zużywa mniej proszku, a baterie łazienkowe nie matowieją po kilku tygodniach. Takie rozwiązanie nie zmienia smaku wody, ale chroni instalację i sprzęty. To realna różnica w kosztach eksploatacji domu, szczególnie tam, gdzie woda pochodzi z głębszych ujęć.

Jeśli zależy na pełnej kontroli jakości, stosuje się odwróconą osmozę. To system membranowy, który oddziela wodę od większości rozpuszczonych w niej substancji, takich jak nanoplastik, pozostałości leków czy zanieczyszczenia organiczne. Woda po przejściu przez membranę jest bardzo czysta, dlatego na końcu dodaje się mineralizator z wapniem i magnezem, żeby zachować naturalny smak. To rozwiązanie dla kuchni – do gotowania, parzenia kawy, picia prosto z kranu. Stabilne przez cały rok, niezależnie od pogody i pracy ujęć.

W miejscach o dużym przepływie – w kuchniach firmowych, gabinetach, biurach – najczęściej stosuje się dystrybutory wody podłączane bezpośrednio do sieci. Filtrują wodę na bieżąco bez konieczności dostaw baniaków czy kupowania zgrzewek wody. To rozwiązanie jest przewidywalne kosztowo: regularny serwis i wymiana wkładów w określonych odstępach czasu. W praktyce ułatwia codzienne korzystanie z wody i eliminuje problem magazynowania zapasów.

1. Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie – raporty o stanie zasobów wodnych
2. GUS – Zużycie wody w gospodarstwach domowych (dane statystyczne)
3. IMGW – „Ocena skutków suszy meteorologicznej i hydrologicznej w Polsce”
4. European Environment Agency (EEA) – „Water resources across Europe”
5. WHO – „Microplastics in drinking-water”, 2019
6. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – publikacje hydrologiczne dot. regionów niskiej retencji
7. Politechnika Gdańska, Wydział Inżynierii Środowiska – prace dotyczące usuwania farmaceutyków i mikroplastiku w procesach membranowych